بحرانهای سیاسی منطقه ای و بینالمللی پس از جنگ جهانی دوم، تداوم تلاش برای خلع سلاح هسته ای و متوقف کردن مسابقه تسلیحاتی موجب شد کنفرانسی متشکل از 82 کشور در سازمان ملل تشکیل شود. بدین ترتیب بود که پس از این کنفرانس آژانس بینالمللی انرژی اتمی در 29 ژوئن 1957 رسما اعلام موجودیت کرد و به دنبال آن اساسنامه آژانس نیز تصویب شد.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی سازمانی بینالمللی است که با هدف متقاعد کردن کشورها برای استفاده صلحآمیز از انرژی هسته ای و ممنوع کردن استفاده از این انرژی برای اهداف نظامی تاسیس شده است.
درست است که این سازمان به طور مستقل از سازمان ملل و تحت قوانین خود فعالیت می کند اما آژانس بینالمللی انرژی اتمی گزارشهای خود را دراختیار مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل قرار میدهد.
مقر اصلی آژانس بینالمللی انرژی اتمی در وین (پایتخت اتریش) قرار دارد. همچنین دو دفتر منطقه ای آژانس در تورنتو و توکیو، دو دفتر رابط در نیویورک و ژنو و آزمایشگاه هایی در سیبرسدورف اتریش و کشور ایتالیا قرار دارند.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی به طور رسمی و با اکثریت آراء در 29 ژوئیه 1957 تاسیس شد. در سال 1953 آیزنهاور، رییسجمهور وقت آمریکا تاسیس آژانس انرژی اتمی را با هدف کنترل و توسعه استفاده از انرژی هسته ای عنوان کرد.
تاریخچه
آژانس بینالمللی انرژی اتمی به عنوان محل گردهمایی دانشمندان و کارشناسان کشورهای مختلف تلاش کرده است تا به استفاده صلحآمیز از انرژی هسته ای در سراسر جهان تاکید داشته باشد. برنامههای این سازمان از ابتدا با هدف تشویق کشورها به توسعه تکنولوژی هسته ای صلحآمیز، جلوگیری از سوء استفاده از امورهسته ای و اتخاذ تدابیرلازم برای حفاظت از تجهیزات هسته ای در جهان تاسیس شده است.
پس از حادثه چرنوبیل آژانس بینالمللی انرژی اتمی تلاشهای خود را برای اتخاذ تدابیر بیشتر در امور حفاظتی از تجهیزات هسته ای افزایش داد.
اهداف کلی تشکیل آژانس بینآلمللی انرژی اتمی به قرار ذیل است:
1- ارتقای کاربردهای صلحجویانه انرژی هستهای و عدم به کارگیری آن برای اهداف نظامی؛
2- اتخاذ هر گونه تدبیر لازم جهت ارتقاء تحقیقات، توسعه و کاربرد عملی انرژی هسته ای برای مقاصد صلحجویانه، تهیه مواد، خدمات، تجهیزات، تاسیسات برای تحقیقات و توسعه و کاربرد عملی انرژی اتمی با توجه به نیازهای مناطق در حال توسعه جهان؛
3- ارتقاء مبادلات اطلاعات علمی و فنی در امور هستهای؛
4- تاسیس و ایجاد پادمان برای تضمین این موضوع که کمکهای هسته ای یا حمایتهای آژانس در مقاصد نظامی به کار گرفته نشود؛
5- تاسیس یا تصویب استانداردهای ایمنی هستهای.
ساختار و عملکرد
آژانس بینالمللی انرژی اتمی یک آژانس ویژه سازمان ملل است. اما فعالیتش تحت کنترل مستقیم هیچ نهاد سازمان ملل نمیباشد و به طور مستقل عمل می کند.
این در حالی است که آژانس گزارشهای خود را درمجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل ارائه میکند.
ساختار و عملکرد آژانس بینالمللی انرژی اتمی توسط اساسنامه ای تایید شده در این سازمان تعریف شده است. این اساسنامه آژانس را ملزم میکند تا تضمین ایجاد کند که کمکهای فراهم شده توسط آژانس یا بنا به درخواست یا تحت نظارت یا کنترل آن جهت پیشبرد اهداف نظامی به کار نرود. در اساسنامه آژانس آمده است که این سازمان باید تضمین نماید که مواد به کار گرفته شده فقط در مقاصد صلح جویانه استفاده شوند.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی از 3 بخش مهم وعمده تشکیل شده است که عبارتند از: کنفرانس عمومی، شورای حکام و دبیرخانه.
الف) کنفرانس عمومی
کنفرانس عمومی بالاترین رکن و مجمع تصمیم گیرنده آژانس میباشد که سالی یک بار تشکیل جلسه داده و مقر آن در وین میباشد. این رکن متشکل از نمایندگان کلیه دولت های عضو با یک حق رای میباشد و تصمیمات آن با اکثریت آراء اتخاذ می شود. از مهمترین وظایف کنفرانس انتخاب اعضای شورای حکام، گزارش نحوه فعالیتهای آژانس به سازمان ملل و انتخاب دبیرکل آژانس برای مدت 4 سال میباشد.
ب) شورای حکام
شورای حکام از دو گروه انتصابی و انتخابی تشکیل شده است. اعضای انتصابی (یا اعضای دائمی) طبق اساسنامه شامل 10 عضو از میان پیشرفتهترین دولت های عضو سازمان از حیث تکنولوژی هسته ای درهر منطقه میباشد که توسط کنفرانس عمومی تعیین می گردند. اعضای (اعضای انتخابی) غیر دائم 3 عضو هستند که آنها نیز توسط کنفرانس عمومی انتخاب میشوند. در سال 1984 تعداد کشورهای شورای حکام به 35 کشور افزایش یافت. مدت دوره عضویت در شورای حکام 2 سال است. وجه تسمیه این شورا به حکام آن است که به این شورا اختیار حاکمیت و صدور "حکم" درباره فعالیت های هسته ای داده شده است.
اعضای فعلی شورای حکام عبارتند از: آلبانی، آرژانتین، استرالیا، اتریش، بولیوی، برزیل، کانادا، شیلی، چین، کرواسی، اکوادور، اتیوپی، فنلاند، فرانسه، آلمان، غنا، عراق، ایرلند، ایتالیا، ژاپن، لیتوانی، مکزیک، مراکش، نیجریه، پاکستان، فیلیپین، روسیه، عربستان، آفریقای جنوبی، سوئیس، تایلند، انگلیس و آمریکا.
در نشست شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی که پنج مرتبه در سال برگزار میشود اکثر سیاست گذاری آژانس اتخاذ می شود. شورای حکام به کنفرانس عمومی در مورد فعالیتهای آژانس انرژی اتمی و بودجه این سازمان پیشنهادهایی را مطرح میکند. هر یک از اعضای شورای حکام یک حق رای دارند.
ج) دبیرخانه
دبیرخانه آژانس از تعدادی کارمند و یک دبیرکل در راس آن تشکیل شده که برای یک دوره 4 ساله به پیشنهاد شورای حکام انتخاب میشوند. دبیر کل دبیرخانه مسوولیت اداره امور جاری آژانس را بر عهده دارد.
- عضویت ایران در آژانس
ایران ازابتدای تاسیس آژانس بینالمللی انرژی اتمی در سال 1957 به عضویت آن درآمده است. ایران پس از انقلاب اسلامی دارای نمایندگی دائم شد که این دفتر در سفارت جمهوری اسلامی در وین میباشد. تهران پس از عضویت پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای (ان.پی.تی) را در سال 1970 و موافقتنامه دو جانبه با آژانس را امضا نموده است.
آژانس تا سال 1990 بازرسیهای معمولی خود را از ایران سالی یک مرتبه انجام میداد ولی از این تاریخ به بعد بازرسیهای معمولی به دو مرتبه و سپس به چهار مرتبه در سال افزایش یافت.
تقریبا اکثر کشورهای عضو سازمان ملل اعضای آژانس بینالمللی انرژی اتمی را تشکیل میدهند. این در حالی است که کشورهایی همچون، بوتان، برونئی، کنگو، دومینیکن، گینه، فیجی، لائوس، مالدیو، نپال، عمان، رواندا، سومالی، ترکمنستان و چند کشور دیگرهنوز عضو آژانس بینالمللی انرژی اتمی نشدهاند.
کشورهای کامبوج از سال 1958 تا 2003 و کرهی شمالی از سال 1974 تا 1994 از آژانس خارج شده بودند.
دبیرکلهای آژانس
1. دبلیو استرلینگ کول از سال 1957 تا 1961
2. سیگوارد اکلوند از سال 1961 تا 1981
3. هانس بلیکس از سال 1981 تا 1997
4. محمد البرادعی از سال 1997 تاکنون
این مطلب بر اساس اطلاعات جمع آوری شده از منابع دارای دسترسی آزاد تنظیم شده است.